Zonsopgang bij Formerum
De dynamiek van het Waddengebied heeft twee kanten: we kunnen genieten van het spel van wind en zee, de veranderende patronen op het strand en de duinen en de meanderende beekjes in de kwelders. Mens en dier ervaren ook al eeuwenlang de verwoestende kracht van overstromingen, springtij en verstuivingen. De zee geeft, de zee neemt. Elk Waddeneiland kent wel dorpen en nederzettingen die de kracht van de natuur niet hebben doorstaan en van de aardbodem zijn verdwenen in hoge en kolkende golven richting bodem van de zee. Deel 2 van een serie over verdronken Waddendorpen en nederzettingen op Terschelling.
Waar op andere eilanden gehele dorpen zijn verdwenen, zijn er op Terschelling enkel nederzettingen van geringe omvang door de zee weggespoeld. De verdwijning vond aan de zuidkant van het eiland plaats, dus in de Waddenzee. De verdwijning van dorpen elders zoals Vlieland en Ameland vond plaats aan de west- of noordkant van een eiland waar de Noordzee verantwoordelijk was voor het einde van bewoonde gedeeltes. Een uitzondering op dit gegeven vormt een deel van West-Terschelling waar de eerste Brandaris toren (kerk of vuurtoren) rond 1570 in zee is verdwenen net als een aantal huizen.
Negen gehuchten ten onder
Het huidige Terschelling bestaat uit twaalf officiële woonplaatsen, te weten: West-Terschelling, Midsland, Hoorn, Formerum, Lies, Oosterend, Baaiduinen, Landerum, Kinnum, Striep, Hee en Kaard. Terschelling kent het fenomeen van buurschappen: De Buren (Boeren en Buren, Burebier) zijn een gehele buurschap. We zien de volgende buurschappen en nederzettingen: Dellewal, Halfweg, Horp, Midsland aan Zee, Midsland-Noord en West aan Zee. Zo’n vijfhonderd jaar geleden kende het Friese eiland nog meer nederzettingen. In de periode 1500-1700 zijn aan de zuidkant van het eiland tussen Halfweg en Midsland de volgende negen nederzettingen verdwenen door hevige stormvloed en verstuivingen:
Stattum, ook wel Statum genoemd lag ten noorden van buurschap Halfweg. In 1566 stonden hier negen huizen. De naam komt van een deftig herenhuis of state dat hier stond. Rond het huis was een elzenbos met romantische laantjes, ooit een geliefde recreatieplek voor de mensen van West-Terschelling. In de 18e eeuw is het gehucht het slachtoffer geworden van overstuivend duinzand. Stattum ligt nog steeds bedolven onder een duin van meer dan 20 meter hoog. De percelen aan de noordzijde van de hoofdweg door Halfweg dragen nog de naam Stattumer-tuinen. Staatsbosbeheer heeft op het hoge duin een uitkijkpunt gemaakt.
Schittrum lag ten oosten van de buurschap Halfweg. De naam komt van ‘schit’ dat mest betekent (in het Engels shit). Vroeger werd op de Waddeneilanden vaak de gedroogde mest gebruikt als brandstof. In 1566 telde Schittrum zes huizen, in het begin van de achttiende eeuw nog drie. In 1830 was het gehucht verdwenen onder het zand van het oprukkend duin. De locatie is weer bewoond geraakt door de bouw van een boerderij in 1911, nu een pizzeria.
Wolmerum lag ten zuiden van Stattum bij buurschap Dellewal. De locatie heeft waarschijnlijk gelegen op een stukje Waddenzee, aangeduid met de Plaat. Dit is nu een onderdeel van het havengebied van West-Terschelling, dat door dammen is beschermd. Oorspronkelijk lag Wolmerum in het westen van de Terschellinger polder. In 1557 stonden er elf huizen. Nu is er nog één perceeel over, genaamd het Spaanse Leger dat wordt gebruikt als opslagplaats voor zand en klei.
Horp lag tussen Schittrum en Stryp en was al in de 17e eeuw verdwenen. Een boerderij op een terp tussen Hee en Baaiduinen is vierhonderd jaar het laatste restant.
Bij Striep
Stryp is nu nog bekend vanwege het beeld van het Het Stryper wyfke vlak voor Midsland. Het had ooit een kerkje met begraafplaats tegenover het kerkje van Midsland. Daar waar Midsland op de noordelijke strandwal lag, lag Stryp op de zuidelijke strandwal De oorsprong van de naam komt van de zuidelijke strandwal van het eiland, aangeduid met Zuidreep. Dit is in de loop der tijd verbasterd tot Seeryp of Suryp en later tot Stryp. Tussen 850 en 1916 hebben hier begrafenissen plaatsgevonden. Deze voormalige woonkern omvatte in de 15e en 16e eeuw ook een kasteel waar invloedrijke heren van Terschelling hebben gewoond. Stryp aan de Waddendijk bevat nu nog zes woningen. De polder Het Nieuwland wordt ook wel Seeryperpolder genoemd.
Vijfpoort lag in de buurschap Formerum waar in 1440 nog een zelfstandige parochie met een eigen kerk was, de Sint-Pieterskerk. Waarschijnlijk heeft het opkomende protestantisme na de 16e eeuw tot de ondergang van de katholieke enclave geleid.
Stortum had in de 17e eeuw nog slechts vier huizen die ook in de loop van de tijd verdwenen door stormvloed. Dit buurschap lag ten zuiden van het gehucht Kaard en ten noorden van de waddendijk. Het stukje zeedijk aldaar heet nog de Stortumerdijk.
Verder zijn er nog twee buurschappen waar weinig informatie over is, verdwenen door het stijgende water: Allum, ten zuiden van Hee en Hierum, ten zuiden van Terschelling, in de Waddenzee. Bekend is nog een veldnaam de Allumer finnen.
Bronnen: Museum Het Behouden Huys,Terschelling, Waddengids van Toon Fey, Wikipedia, Bosatas van de Wadden en Verdwenen dorpen in Nederland, deel 4 van Bert Stulp.
Formerum met zicht op Landerum
